Batik – Kỹ thuật vẽ sáp ong
“technique of hand-dyeing fabrics by using wax as a dye repellent to cover parts of a design, dyeing the uncovered fabric with a color or colors, and dissolving the wax in boiling water”
Batik là một kỹ thuật trang trí trên vải khá phổ biến của rất nhiều dân tộc. Về cơ bản, nó là kỹ thuật sử dụng sáp ong nóng chảy, vẽ trên mặt vải, che phủ nhũng vị trí muốn giữ lại màu gốc của vải. Tấm vải sẽ được nhuộm với những màu nhuộm nguội và sau cùng được luộc trong nước sôi. Sáp ong tan chảy trong nước sôi sẽ để lộ ra những phần hoa văn được che phủ.
Ở Việt nam, có cộng đồng người Mông và nhóm Dao Tiền là sử dụng nhiều kỹ thuật này. Có thể thấy các hoa văn batik trên váy, áo, địu trẻ em của các dân tộc này.
Các công đoạn làm batik:
- Chuẩn bị nguyên liệu:
+ Vải: có thể là vải cotton hoặc Lanh đã giặt sạch sẽ và được làm phẳng, thường thì được trải trên một tấm ván và vuốt phẳng bằng nanh lợn rừng
+ Bút vẽ: là một dụng cụ đặc biệt có cán bằng tre và đầu bằng hai tấm đồng nhỏ có cạnh tròn và trơn, úp vào nhau để chứa sáp ong nóng bên trong.
+ Sáp ong: loại sáp được khai thác trong rừng
+ Chàm: cây chàm thường được trồng ở những mảnh vườn gần nhà, nơi đất cao và khô. Thường thì vào mùa khô, cây chàm được thu hoạch và chế biến. Người ta ngâm lá và cành chàm tươi vào nước trong vài ngày, sau đó vớt hết bã ra và bỏ vôi bột vào khuấy kỹ. Bột chàm và vôi sẽ lắng xuống đáy thùng. Khi gạn hết nước đi, phần bột sánh dưới đáy được giữ lại, đó chính là cao chàm. Để chuẩn bị thùng nước nhuộm, người ta hòa cao chàm với nước tro bếp đã gạn kỹ, chế thêm rượu và một vài loại lá cây. Tùy từng nhóm dân tộc mà công thức cũng có những khác biệt như là những bí quyết để nhộm chàm. Việc nhuộm chàm rất cầu kỳ và chàm được coi là “có linh hồn” nên đôi khi cần có những điều kiêng kị rất đặc biệt.
- Vẽ sáp ong
Sáp chỉ có thể dùng để vẽ khi ở trạng thái nóng chảy. Vì vậy khi ngồi vẽ sáp ong , người ta luôn phải ngồi cạnh một bếp than khói nghi ngút và bát đựng sáp ong luôn để trên bếp than. Người ta dùng bút, chấm sáp ong và vẽ các hoa văn theo ý muốn. Các đường cơ bản đôi khi đã được đánh dấu sẵn trên nền vải. Sau khi vẽ xong, trông tấm vải cũng đã như một tác phẩm khá cầu kỳ với các hoa văn sáp ong màu nâu vàng trên nền vải trắng.
- Nhuộm chàm.
Đế có được màu xanh chàm đậm và bền màu, miếng vải phải được nhuộm rất nhiều lần có khi kéo dài hàng tháng. Thường thì người ta nhuộm vào những tháng có nhiều nắng. Sau khi ngâm miếng vải trong nước chàm một lúc, người ta đem phơi nắng cho khô, sau đó lại tiếp tục ngâm và phơi, ngâm và phơi…trong quá trình nhuộm, người ta phải rất nhẹ nhàng, cẩn thận vì nếu các phần sáp ong bị nứt, chàm sẽ ngấm vào làm cho hoa văn không được nét và lem luốc.
- Loại bỏ sáp ong
Người ta đun nước sôi và nhúng miếng vải đã nhuôm kỹ vào luộc. Sáp ong sẽ ta chảy dưới sức nóng và bị tách ra khỏi tấm vải. Lúc này các hoa văn trước đây bị sáp ong bao phủ sẽ lộ ra và có màu trắng ban đầu của vải, nổi bật trên nền vải chàm. Người ta sẽ giặt miếng vải cho sạch sẽ.
